Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΤΗΣ ΚΟΜΙΚΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΜΙΛΑΕΙ ΣΤΟΝ «Π.Τ.»

«Ο καλλιτέχνης δεν είναι στρατευμένος να σου λέει διάφορα!»

[Το «μαζί τα φάγαμε» σημαίνει ότι κάτσαμε σ’ ένα τραπέζι και τρώγαμε μαζί. Το να πετάς ψίχουλα στους άλλους δεν σημαίνει ότι «μαζί τα φάγαμε». Έχει μεγάλη διάφορα.]

[Όταν λες πολλές φορές μια βωμολοχία, στο τέλος ακυρώνεις το νόημά της. Είναι ένας τρόπος προσέγγισης.]

[Η ΒΑΒΕΛ ήταν το βασικό περιοδικό μέσα από το οποίο εκφράστηκε το κόμικς στην Ελλάδα, γι’ αυτό το αναφέρω συνέχεια. Έκανε μια επιλογή και ουσιαστικά σε ενημέρωνε για το ευρωπαϊκό και αμερικανικό κόμικς, αλλά όχι για τα πάντα. Για παράδειγμα δεν σε ενημέρωνε για το «βασικό κύμα». «Βασικό κύμα» για παράδειγμα στο τραγούδι είναι η Άννα Βίσσυ ή η Δέσποινα Βανδή. Και κανέναν δεν ενδιέφερε βασικά τότε, ούτε εμένα.]

Του Θανάση Πολυμένη

Ο Δραμινός σχεδιαστής κόμικς Χρήστος Γεωργίου, μιλάει στον «Π.Τ.» για το κόμικς και την Ελλάδα της κρίσης. Γεννήθηκε στη Δράμα το 1960 και ασχολείται με τη ζωγραφική, τα κόμικς, την εικονογράφηση, το κινούμενο σχέδιο, τη λογοτεχνία και την σκηνογραφία. Δημοσιεύει για πρώτη φορά κόμικς το 1993 στο γνωστό περιοδικό ΒΑΒΕΛ, του οποίου παραμένει συνεργάτης για πολλά χρόνια. Ακολούθησαν συνεργασίες στα περιοδικά «Μετρό», «Max», «01» και στις εφημερίδες «ΤΑ ΝΕΑ», «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ» (μέχρι που έκλεισε στο περιοδικό κόμικς «9») και αλλού. Κόμικς και σχέδια δημοσιεύτηκαν στην Ιταλία, στη Γερμανία και στη Σερβία. Το 2001, παρουσιάστηκε στην έκθεση βιβλίου της Φρανκφούρτης (Frankfurter Buchmesse) σαν ένας από τους σημαντικούς νέους Έλληνες εικονογράφους και δημιουργούς κόμικς.

Το 2002 συμμετέχει με 7 έργα σε έκθεση ζωγραφικής στην Ιταλία, προσκεκλημένος των δήμων της Πίζας, του Montecatini Terme και του Porto Venere. Το 2003 φιλοτέχνησε την αφίσα του Φεστιβάλ ταινιών μικρού μήκους της Δράμας. Παράλληλα, λειτουργούσε έκθεση της ζωγραφικής και των κόμικς του στην αίθουσα «Μελίνα» και συμμετείχε στην έκδοση του βιβλίου της Ν.Ε.ΠΟ.Τ.Α «Εν Δράμα» με το διήγημα «Παπατζήδες».

Έκανε σκηνογραφίες για την τηλεόραση, το θέατρο και τον κινηματογράφο.

Το Νοέμβριο του 2006, εκδόθηκε το βιβλίο του Διονύση Σαββόπουλου (στίχοι-παρτιτούρες-συνεντεύξεις από Τραπεζάκια έξω, Το κούρεμα, Μην πετάξεις τίποτα, Ο χρονοποιός), όπου έκανε την εικονογράφηση, τη γραφιστική επιμέλεια και τον σχεδιασμό. Από το 1998 ζει και εργάζεται στη Δράμα.

Με τον Χρήστο Δημητρίου, συναντηθήκαμε ένα ζεστό απόγευμα του Αυγούστου στην περιοχή της Αγίας Βαρβάρας. Τα δροσερά νερά άφησαν την κουβέντα να κυλήσει χωρίς αντιστάσεις. Ο Χρήστος Δημητρίου, ένας προσηνής άνθρωπος, αναφέρεται αρχικά στο γνωστό περιοδικό κόμικς της ΒΑΒΕΛ. Η οποία σηματοδότησε το κόμικς στην Ελλάδα για δύο δεκαετίες περίπου. Ποιος δεν θυμάται την ΒΑΒΕΛ;

«Το μεγάλο μπαμ στο ελληνικό κόμικς έγινε με τη ΒΑΒΕΛ το 1981» λέει και διευκρινίζει ότι είχε προηγηθεί η ΚΟΛΟΥΜΠΡΑ, της οποίας όμως η προσπάθεια δεν πέτυχε εκδοτικά. «Η παρέα της ΒΑΒΕΛ έρχεται από την Ιταλία, η οποία εκείνη την εποχή είχε βάλει το κόμικς ως μάθημα στο λύκειο (δεκαετία του 1970) και ευτύχησε ως χώρα να βγάλει μια ολόκληρη γενιά, η οποία άλλαξε το παγκόσμιο κόμικς. Και μόλις το κατήργησε, έχασε αμέσως την παγκόσμια πρωτιά που είχε την εποχή εκείνη. Έφυγαν όλοι οι σχεδιαστές της και η Ιταλία υποφέρει που ήταν μια χώρα που παρήγαγε κόμικς».

Το κόμικς στο οποίο αναφερόμαστε και στο οποίο δουλεύει ο Χ.Δ., είναι αυτό που ασκεί έντονη κριτική άποψη στην κοινωνία και την πολιτική, «σε όλα όσα συμβαίνουν γύρω μας»! Η μορφή αυτού του κόμικς εκφράστηκε κυρίως μετά τον Μάη του ’68 στη Γαλλία απ’ όπου και ουσιαστικά ξεκίνησε, κάτι που πέρασε μέσα από τη ΒΑΒΕΛ στην Ελλάδα

Ποια είναι σήμερα η κατάσταση στο ελληνικό κόμικς;

            Έχουν κλείσει όλα τα περιοδικά κόμικς. Ακόμα και η ΜΑΜΟΥΘ που είχε πάρει τα δικαιώματα του ΛΟΥΚΙ ΛΟΥΚ και του ΑΣΤΕΡΙΞ και άλλες σειρές, ακόμα και αυτοί έκλεισαν. Πρόκειται για μια λαίλαπα. Ακόμα και η ΒΑΒΕΛ έκλεισε επίσημα τον τίτλο της και οι άνθρωποί της άνοιξαν το MOV, το οποίο όμως δεν ευτύχησε εκδοτικά.

            Κατά κάποιο τρόπο σήμερα η ΒΑΒΕΛ λειτουργεί ακόμα, καθώς έχει την ετήσια διοργάνωση του φεστιβάλ κόμικς, το οποίο υποτίθεται ότι χρηματοδοτεί το Υπουργείο Πολιτισμού αλλά επί της ουσίας δεν δίνει τίποτα. Στις καλές εποχές τα χρήματα τα έδινα δύο χρόνια μετά. Σήμερα χρωστάει χρήματα από την Ολυμπιάδα του Πεκίνου ακόμα. Οι Κινέζοι, σε συνεργασία με το ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού τότε, έδωσαν στη ΒΑΒΕΛ ένα κτήριο, ένα παλιό εργοστάσιο, στο οποίο μέσω του περιοδικού, καλεστήκαμε  να κάνουμε πολύ μεγάλα έργα. Για να καταλάβεις, το δικό μου έργο ήταν 5 επί 3 μέτρα. Τα οποία έγιναν κομματιαστά εδώ και στάλθηκαν στην Κίνα με αεροπλάνα. Αυτά τα έργα αποτέλεσαν τον κορμό για ένα μουσείο. Κράτησαν τα έργα μας ως βασικό κορμό και επεκτάθηκε και έγινε ένα μουσείο. Το οποίο επεκτείνεται και αφορά κόμικς, ζωγραφική, εγκαταστάσεις… πολύ μοντέρνα πράγματα.

Από τότε λοιπόν το ελληνικό Υπουργείο μας χρωστάει ακόμα και τα εισιτήρια! Ενώ η αποστολή που θα πήγαινε εκεί θα έπαιρνε 500 ευρώ για αποζημίωση και δεν τους έδωσαν τίποτα. Αργότερα τους υποσχέθηκαν να κάνουν έναρξη του φεστιβάλ κόμικς στο Λονδίνο λόγω των Ολυμπιακών Αγώνων 2012. Και τελευταία στιγμή, ενώ ετοιμάστηκαν όλα τα έργα κτλ, το Υπουργείο δεν το χρηματοδότησε τελικά. Θα γινόταν ένα έργο ζωγραφικής και ένα κόμικς από κάθε καλλιτέχνη. Λόγω κρίση, το θέμα ήταν «Η αντοχή των υλικών» που θα είναι το θέμα του φεστιβάλ που θα γίνει τελικά στην Αθήνα τον Νοέμβριο. Πόσο αντέχουν τα υλικά μέσα από τις πιέσεις κτλ. Εμείς ετοιμάσαμε τις δουλειές μας και το Υπουργείο τελικά δεν χρηματοδότησε τίποτα.

Για να δουλέψει σήμερα κάποιος στο κόμικς, πώς μπορεί να το κάνει; Μπορεί να ξεκινήσει από κάπου; Τι γίνεται με την Σχολή Καλών Τεχνών;

Η Σχολή Καλών Τεχνών είναι συνήθως απέναντι από το κόμικς. Ξέρω άτομα από τη Θεσσαλονίκη, από τη Φλώρινα και την Αθήνα, οι οποίοι δέχονται πόλεμο μέσα στη Σχολή, γιατί ασχολούνται με το κόμικς. Έχω ακούσει ακόμα και το απίθανο, μια παρατήρηση κάποιου καθηγητή, ότι το κόμικς είναι μια νεκρή τέχνη. Στην Ελλάδα ακόμα αμφισβητείται ότι το κόμικς είναι η 9η τέχνη, επειδή δεν υπήρξαν οι θεωρητικοί που θα το υποστηρίξουν. Στην Γαλλία θεωρείται τέχνη, ήδη, από τη δεκαετία του 1950. Ούτε το αμφισβήτησαν ποτέ.

Είχα σημειώσει Χρήστο να σε ρωτήσω γι’ αυτό: τι επάγγελμα δηλώνεις;

Δηλώνω πρώτα ζωγράφος, γιατί από εκεί ξεκίνησα και σχεδιαστής κόμικς. Είναι δύο συγγενικές τέχνες που με εκφράζουν πολύ. Και επίσης διαχέεται η μία μέσα στην άλλη. Μπορούμε να πάρουμε διάφορες χρονικές στιγμές. Όταν στα σπήλαια της Αλταμίρα βρέθηκαν αυτές οι εικόνες, αυτός που τις έκανε, τι ήθελε να πετύχει; Να αποδώσει μια στιγμή ή να πει μια ιστορία; Γιατί ήθελε να πει μια ιστορία, πράγμα που έκανε το κόμικς. Όταν στην αγιογραφία έχουμε ακόμα και το δεδομένο, έχουμε τετραγωνάκια τα οποία λένε την ιστορία του αγίου. Αυτό είναι ζωγραφική ή είναι κόμικς; Τα πράγματα διαχέονται το ένα μέσα στο άλλο.

Για παράδειγμα η ζωγραφική του Λιχνεστάιν. Είναι ζωγραφική ή κόμικς; Γιατί χρησιμοποιεί εκείνο το χοντρό ράστερ, εκείνες τις κουκίδες. Αυτά είναι χειροποίητα. Έκανε ράστερ, έκανε χαρτιά με τρύπες κι έβαζε τα χρώματα μέσα, για να πετύχει το σχέδιό του.

Οπότε υπάρχουν αυτά τα ερωτήματα τα οποία διαχέονται και εμένα μου αρέσουν. Πιστεύω ότι το κόμικς είναι πιο ολοκληρωμένο από τη ζωγραφική και ότι προϋπάρχει. Πιστεύω ότι η ανάγκη του ζωγράφου είναι να πει ιστορίες. Όχι μόνο να αποδώσει μια στιγμή και μέσα από τη φόρμα τους να πουν αυτά που θέλουν. Και ένας πίνακας λέει μια ιστορία. Αλλά όταν λέμε μια ιστορία, εννοούμε μια ιστορία η οποία αναπτύσσεται με μια σειρά από εικόνες. Ή για παράδειγμα, οι πίνακες του Ντε Λακρουά δεν είναι μια τρομερή εικονογράφηση που λένε ολόκληρες ιστορίες;

Ακόμα και τα κόμικς έχουν τους κανόνες τους. Ξεκινούν από την ισορροπία της σελίδας. Πρέπει να έχεις την ισορροπία του καρέ, να μπουν τα χρώματα ή να είναι ασπρόμαυρο, οπότε πρέπει να προσέξεις διαφορετικά πράγματα. Το κόμικς είναι πιο δύσκολο και εμπλουτισμένο, γιατί το κάθε καρέ σου πρέπει να έχει μια συγκεκριμένη ισορροπία. Στο κόμικς χρειάζεσαι κι άλλα πράγματα. Χρειάζεσαι σενάριο, μια ιστορία να πεις, χρειάζεσαι έναν ρυθμό, χρειάζεσαι μια εικόνα η οποία πρέπει να συγγενεύει με την προηγούμενη, δεν μπορεί να είναι όλα αυτά ατάκτως ερριμμένα!

Ήθελα να σε ρωτήσω Χρήστο, ως ένας απλός αναγνώστης κι εγώ των κόμικς, για την μορφή, την φόρμα του σκίτσου που ακολουθείς. Η φόρμα σου ξεφεύγει από την καθημερινότητα, βλέπουμε πολλές γωνίες, κάποια αγριότητα, σκληρότητα και αρκετή βία. Πώς ξεκινάει και πώς καταλήγει τελικά μια φόρμα στο κόμικς; Στο δικό σου κόμικς;

Σ’ εμένα προσωπικά ήρθε μέσα από την ζωγραφική. Ήταν μια παράλληλη αναζήτηση, η οποία στο κόμικς εκφράστηκε μ’ αυτόν τον τρόπο. Όπου απλοποίησα πάρα πολύ το σχέδιο και κράτησα τη βασική γλώσσα του κόμικς, όπου η κίνηση εκφράζεται και με πλαϊνές γραμμές. Δεν είναι ότι θα κάνεις ένα σώμα που κινείται και αυτό κινείται αυτομάτως. Όμως αν κάνεις μερικές γραμμούλες γύρω-γύρω και δείξεις την κίνηση, αυτό ξαφνικά αποκτάει ζωή. Τα διάφορα βελάκια που δείχνουν προς τα πού κινείται ο χαρακτήρας. Εμπνέομαι επίσης πάρα πολύ από τα καρτούν, από ένα κόμικς το οποίο κινείται πάρα πολύ. Δεν εμπνέομαι από κόμικς που έχουν τεράστια κείμενα και είναι στατικά. Μ’ αρέσει να έχει ένταση, γρήγορο ρυθμό, να θυμίσει περισσότερο καρτούν παρά κόμικς, με κινηματογραφικότητα μεγαλύτερη. Οπότε αυτό είναι ένα σχέδιο το οποίο διαβάζεται γρήγορα. Όταν γράφεις για εφημερίδα και περιοδικό, θέλεις μια ταχύτητα. Τα περισσότερα κόμικς θέλουν άλλους ρυθμούς για να διαβαστούν.

Συνήθως τα κόμικς επιστημονικής φαντασίας που έχουν πιο δραματικό χαρακτήρα και δεν είναι τόσο κωμικά, έχουν άλλα πράγματα. Πρέπει να το διαβάσεις στο σπίτι σου, στην πολυθρόνα σου, να μην έχεις άγχος. Πρέπει να μπεις μέσα στην εικόνα. Δεν μπορείς να διαβάσεις μόνο τα συννεφάκια για να το ξεπετάξεις.

Θα ήθελα να σταθούμε λίγο στη φόρμα. Έχω παρατηρήσει ότι γενικότερα υπάρχουν ιστορίες κόμικς που έχουν αρκετή βία, αίμα και σκληρότητα. Είναι αυτό ίδιον του κόμικς ή του καλλιτέχνη;

Στο  κόμικς εκφράζεται πολύ ωραία [σ.σ. το αίμα], είναι και πολύ εικαστικό όταν χρησιμοποιείται σωστά  κτλ. Το κόμικς δεν είναι κάτι το οποίο, επειδή είναι κόμικς αυτομάτως αγιοποιείται. Έχει εμπορικά κόμικς, έχει πορνό, χυδαιότητες, έχει χιλιάδες κόμικς. Το θέμα είναι ότι όντως, και σε πολύ σοβαρές δουλειές, βλέπεις ότι η βία, ο έρωτας κτλ., είναι πιο ανεπτυγμένα, τονίζονται.

Αυτό γίνεται επειδή κάνει πιο συναρπαστική την αφήγηση και δεύτερον το γυμνό πουλάει ακόμα και στα κόμικς. Είναι εκπληκτικό αυτό. Στη ΒΑΒΕΛ όποτε βάζαμε γυμνό εξώφυλλο, και στο τέλος τα καθιερώσαμε, ήταν γιατί τσιμπούσαν 15%-20% οι πωλήσεις! Τόσο μεγάλη διαφορά. Γι’ αυτό ο Μανάρα ήταν ο αγαπημένος σχεδιαστής, παρ’ όλο που είναι πολύ δεύτερος στο σύνολο της δουλειάς του.

Και συνήθως είναι, για να το πω, αυτή η γενιά η οποία ξεκινάει από τον Μάη του ’67, η οποία προβληματίζεται πολύ στο ότι πρέπει να δούμε και με τα μάτια του αλλουνού. Αυτό υπήρξε παντού. Στις αφηγήσεις, στους συγγραφείς, στον κινηματογράφο, στο κόμικς. Κι αυτό υπάρχει μέχρι σήμερα. Βλέπεις ότι αρχίζει και πρωταγωνιστής γίνεται ο κακός, με την έννοια όμως ότι πρέπει να προσεγγίσουμε τον κακό, γιατί πρέπει να καταλάβουμε τα βαθύτερα αίτια που τον κάνουν να είναι κακός. Και σε ένα μεγάλο κομμάτι ταυτιζόμαστε κιόλας.

Αυτό βέβαια είναι δίκοπο μαχαίρι, γιατί όταν δεν έχεις την ανάλογη παιδεία να το αντιμετωπίσεις, τότε ταυτίζεται πλήρως με τον κακό χαρακτήρα ή με το κακό πρότυπο. Γι’ αυτό πρέπει να έχεις και την ανάλογη παιδεία για να καταλάβεις ότι αυτό είναι ειρωνικό, επιδιώκει το ακριβώς ανάποδο αποτέλεσμα.

Προσωπικά στο κόμικς μου χρησιμοποιώ αρκετή βωμολοχία. Και η λογοκρισία που είχα μόνο από την ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, ήταν στη βωμολοχία. Γιατί θεωρούσαν ότι το «9» ήταν οικογενειακό περιοδικό. Παρ’ όλα αυτά χρησιμοποιώ τη βωμολοχία με έναν τρόπο με τον οποίο στην ουσία αθωώνεται, γιατί έχει πολύ χιούμορ και είναι σε τόση έκταση, που τελικά χάνει το νόημά της. Είναι ο τρόπος που χρησιμοποιείς τα πράγματα. Όταν λες πολλές φορές μια βωμολοχία, στο τέλος ακυρώνεις το νόημά της. Είναι ένας τρόπος προσέγγισης.

Από εκεί και πέρα, βλέπω κι εγώ πολλά κόμικς, ότι είναι πολύ αιματηρά κτλ. Αλλά δεν σημαίνει τίποτα αυτό, απλώς είναι μια διαφορετική μορφή τέχνης και κρίνεται συνέχεια όπως όλες οι τέχνες.

Το κόμικς ως πολιτική τέχνη στην Ελλάδα, κατά πόσο μπόρεσε να σταθεί; Δούλεψε ή ξέφυγε σε άλλα πιο εμπορικά κανάλια;

Ως ένα βαθμό, στην κλίμακα που αναλογεί έγιναν όλα αυτά. Να πούμε όμως κάτι. Η ΒΑΒΕΛ ήταν το βασικό περιοδικό μέσα από το οποίο εκφράστηκε το κόμικς στην Ελλάδα, γι’ αυτό το αναφέρω συνέχεια. Έκανε μια επιλογή και ουσιαστικά σε ενημέρωνε για το ευρωπαϊκό και αμερικανικό κόμικς, αλλά όχι για τα πάντα. Για παράδειγμα δεν σε ενημέρωνε για το «βασικό κύμα». «Βασικό κύμα» για παράδειγμα στο τραγούδι είναι η Άννα Βίσσυ ή η Δέσποινα Βανδή. Και κανέναν δεν ενδιέφερε βασικά τότε, ούτε εμένα.

Ενδιαφερόμασταν περισσότερο για ένα κομμάτι της κοινωνίας το οποίο πάσχει, και φλερτάρει πολύ με το αντεργκράουντ, με το περιθώριο και όλα αυτά. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό, είναι ότι η ίδια η κοινωνία λειτουργεί σαν μια πόλη. Αν πας σε μια πόλη, θα σου δείξει απευθείας, από μόνη της τα τουριστικά της μέρη. Οπότε θα σε πάει σε δυο μέρη, θα τα σουλουπώσει πάρα πολύ, θα σου δείξει τα εστιατόριά της, τις βόλτες σου κτλ. Πίσω από αυτό, αν προχωρήσεις μόνος σου ως μη τουρίστας, θα δεις ότι υπάρχει και μια δεύτερη πόλη, πιθανός μια τρίτη, μια τέταρτη, μια πέμπτη. Οι οποίες σιγά-σιγά αρχίζουν και αποκρύπτονται. Αν θέλεις να μάθεις την αλήθεια γι’ αυτή την πόλη, δεν μπορείς να πας μόνο ως τουρίστας. Πρέπει να πας και από πίσω, να δεις τι γίνεται. Να δεις τον κόσμο που πάσχει. Εκεί θα δούμε τις αδυναμίες. Θα δεις την κατάσταση που είναι οι γέροι, τα παιδιά, τα ζώα και την κατάσταση που είναι οι φτωχοί. Πώς ακριβώς συμπεριφέρεται η πόλη στους ανθρώπους. Από εκεί και πέρα θα ξεκινήσεις για να χτίσεις πάνω σ’ αυτό. Τα υπόλοιπα είναι μόστρα.

Με τον ίδιο τρόπο, μέσα σε μια κοινωνία, υπάρχουν αυτές οι κοινωνικές ομάδες οι οποίες πάσχουν. Και βλέπεις ότι αυτή η κοινωνία, αρχίζει και σιγά-σιγά τις βγάζει στο περιθώριο. Εκεί λοιπόν είναι οι βασικές αλήθειες, γι’ αυτό υπάρχει όλο αυτό το φλερτ μ’ όλο αυτό τον κόσμο, μ’ όλα αυτά τα περιθωριακά άτομα, τα ακραία. Από εκεί όμως θα μάθεις την αλήθεια, δεν θα την μάθεις από τα τραγούδια της Άννας Βίσσυ. Δεν πάσχει η Βίσσυ. Αν δεν πάσχεις δεν υπάρχει τέχνη.

Ζούμε σε μια εποχή η οποία χαρακτηρίζεται κυρίως από τη λέξη κρίση. Οικονομική κρίση, πολιτική κρίση, κοινωνική κρίση κτλ. Αν μπορούσα να σου ζητήσω να σχολιάσεις την εποχή μας με ένα σχέδιο, μια εικόνα, τι θα έβαζες μέσα σ’ αυτή την εικόνα;

Ναι, είναι κάπως γενικό αυτό. Σε μια εικόνα δεν μπορείς να κάνεις κάτι μεμονωμένο. Βασικά η κρίση δεν είναι κάτι πρωτόγνωρο, το περιμέναμε. Υπήρχαν ψήγματα, τα βλέπαμε, έπρεπε να την περιμένουμε. Ήδη από τα μέσα του 1980 φώναζε, ότι πάμε πολύ άσχημα.

Θα ήθελα να σχολιάσω πάντως την υποκρισία, αφού ξαφνικά, πάρα πολύς κόσμος στράφηκε ξαφνικά στους πολιτικούς που τους είχε στα όπα-όπα. Και τους είχε στα όπα-όπα, γιατί όντως έτρωγε απ’ αυτούς. Στην Ελλάδα ζήσαμε μια διαφθορά από πάνω προς τα κάτω, αλλά πέρασε μέσα σε όλους μας.

Εννοείς το «μαζί τα φάγαμε»

Βέβαια, το «μαζί τα φάγαμε» δεν είναι έτσι ακριβώς. Το «μαζί τα φάγαμε» σημαίνει ότι κάτσαμε σ’ ένα τραπέζι και τρώγαμε μαζί. Το να πετάς ψίχουλα στους άλλους δεν σημαίνει ότι «μαζί τα φάγαμε». Έχει μεγάλη διάφορα. Και δεύτερον, δεν πήγαμε εμείς να τα φάμε. Αυτοί μας εξαγόρασαν. Αυτό είναι πολύ μεγάλη ευθύνη, είναι τελείως διαφορετικό. Όπως τώρα λέει ότι ο τάδε έπαιρνε για πόσα χρόνια μια σύνταξη αναπηρίας. Ναι, την έπαιρνε, γιατί πίστευε αυτός ότι παρ’ όλο που βλέπει, είναι τυφλός. Εσύ είσαι κράτος, εσύ θα πεις αν αυτός είναι τυφλός ή όχι, επειδή έχεις βάλει μια Επιτροπή. Γι’ αυτό και  θα πρέπει να πάνε στη φυλακή οι γιατροί που τον έκριναν. Αυτός ό,τι θέλει νομίζει!

Δεν μπορεί ξαφνικά να μοιράζεται η ευθύνη! Άντε, μπήκαμε σε μια τράπεζα, τα πήρα όλα εγώ, σου έδωσε ένα κατοστάρικο και η ευθύνη είναι ίδια; Δεν είναι τα πράγματα έτσι! Δεν μπήκαμε στην τράπεζα να κλέψουμε. Εμείς ήμασταν έξω από την τράπεζα, κι αυτοί φεύγοντας πέταξαν ένα κατοστάρικο και επειδή σκύψαμε να τα πάρουμε μας λένε ότι μαζί τα φάγαμε. Δεν είναι έτσι!

Προσωπικά ποτέ δεν αισθάνθηκα, όχι την παραμικρή βοήθεια, ούτε την παραμικρή συμπαράσταση από το Δημόσιο, σε τίποτα. Όλες μου οι σχέσεις με το Δημόσιο ήταν προβληματικές. Και πάλι όμως το θέμα είναι ότι, μ’ αυτή την εικόνα θα έχουμε ένα ειρωνικό τέλος. Το δίδαγμα σ’ όλο αυτό είναι ότι και πάλι μόνο τα λαμόγια θα επιβιώσουν. Οι άνθρωποι αυτοί που πρόσεχαν,  που πήγαιναν με τον σταυρό στο χέρι, και ήθελαν να έχουν την συνείδησή τους καθαρή, αυτοί θα είναι και πάλι που θα πληρώσουν την κρίση, αυτοί είναι που θα καταστραφούν για να επιβιώσουν τα υπόλοιπα λαμόγια. Γιατί αυτό μας λένε τώρα. Αν τα είχες κλέψει, αν τα είχες πάρει στη ζούλα, τώρα θα είχες να ζήσεις. Αλλά τώρα θα στα πάρει το κράτος για να πληρώσει τα χρέη του. Το βρίσκω αδιέξοδο.

Παίρνω αφορμή από το δίδαγμα  που είπες πριν, για να ρωτήσω. Ηθικό δίδαγμα έχει το κόμικς;

Ναι, πάντα! Το κόμικς έχει πάντα ηθικό δίδαγμα! Όπως και όλη η τέχνη έχει ηθικό δίδαγμα. Γιατί, με το που αρχίζεις και σκέφτεσαι και διανοείσαι πάνω στα θέματα που πραγματεύεται η τέχνη, ουσιαστικά μια ηθική αναζητάς μέσα σε όλα αυτά. Οπότε όποιο συμπέρασμα κι αν βγάλεις είναι ηθικό. Εκεί εξαρτάται από τον καλλιτέχνη πού θα σε οδηγήσει. Γιατί ο καλλιτέχνης δεν είναι στρατευμένος να σου λέει διάφορα. Είναι να σου δίνει κάποια σημεία, να ακολουθήσεις κάποιους δρόμους που έχουν ενδιαφέρουν, που σου ξαναφωτίζουν την έννοια της ελευθερίας, της αγάπης και διάφορα άλλα.